مردم شهر ما به غریبه پرستی در بین خود همشهریان معروفند که اگر شخصی غریبه بخواهد به این رفتار ما اسمی بگذارد بهترین واژه در ادبیات فارسی مهمان نوازی است. حال آن کلمه منفی (غریبه پرستی) کجا و این کلمه مثبت و پر انرژی (مهمان نوازی) کجا؟.

در این مطلب به بررسی کلمه ای به نام تعصب می پردازیم که شایسته است همین ابتدا این عرض را داشته باشیم که منابع مختلفی برای تعاریف بکاربرده شده، وجود دارد.

معنی کلمه تعصب در لغتنامه دهخدا: جانب داری، طرفداری شدید کردن، حمایت بدون چون و چرا، جالب است در ادامه با این جمله هم تماس فکری برقرار کنیم که: گفت ای مردک، خدا در حق تو چندان لطف نکرده است که تو در حق خانه او چنین تعصب می ورزی(منتخب الطائف عبید زاکانی چ بران ص ۱۴۷ )

معنی کلمه تعصب در فرهنگ معین: از چیزی سخت جانب داری کردن، حمیت، عصبیت، سختگیری.

اگر تعصب گرایی (فاناتیسم) را در جامعه ای بررسی کنیم به راحتی می بینیم که عده ای برای دست یافتن به هدفی که هیچ گونه علت عقلانی در آن وجود ندارد، تلاش می کنند و براحتی قوانین و اصول اجتماعی را مورد بی احترامی قرار می دهند، اینگونه افراد سعی دارند محل زندگیشان مثل جزیزه ای وسط دریا باشد تا از دسترس غیر بومی ها و غیر فامیل و غریبه در امان باشد. سعی اینگونه افراد در نشان دادن بهتر و برتر بودن عقاید و آداب رسوم قوم و فامیل و منطقه ی خویش است. چه بسا این افراد برای نشان دادن رجحان و برتری خویش دست به خشونت هم بزنند، فرد متعصب و فاناتیست شدیداً در برابر هرچیزی که علاقه اش را زیر سوال ببرد مقاومت نشان خواهند کرد. تحقیق و بررسی کردن این افراد در مورد درست یا غلط بودن علاقه و یا اعتقاد هم تا حدی است که تحقیقات در راستای نتیجه ای که ایشان می خواهند، باشد وگرنه ماهیت مطالعه و تحقیقات را زیر سوال می برند، استدلال فاناتیست ها بر پایه استدلال های احساسی و عاطفی است. ریشه کلمه تعصب دلبستگی و تمایل کورکورانه ای است که باعث می شود انسان کسی یا چیزی را بدون دلیل و یا با دلایل غیر موجه و ناکافی بپذیرد و روی آن تأکید و پا فشاری کند.

اگر از دید قرآن بحث تعصب را مورد بررسی قرار دهیم که در آیه ۱۳۵ سوره نساء، آیه ۵ سوره ی مائده، دلیل بسیاری از مخالفت های مردم با عدالت و تحقق آن در جامعه را تعصب معرفی می کند.

در آیه ی ۴۲ و ۴۶ سوره ی مریم از تعصب به عنوان عامل مهم و اساسی خشونت های نابجا یاد می کند. این تعصبات به گونه ای بوده که بسیاری از انسان ها و امت ها به سبب همین عامل به آتش کینه سوزانده یا کشته شده اند( سوره انبیاء آیه ی ۶۸، سوره عنکبوت آیه ۲۴ و ۷۱ و صافات آیه ی ۸۵و ۸۶و ۹۷). ^*

در آیه ی ۳۱ و ۳۹ سوره حجر و نیز آیات ۱۱ تا ۱۷ سوره ی اعراف تعصب یکی از عامل های کینه توزی و در سوره ی اعراف آیه ی ۱۲ و سوره ی ص آیه ۷۵ و ۷۶ عامل نافرمانی معرفی شده است. ^*

پیامبر (ص) فرموده اند که: « کسی که مردم را دعوت به تعصب کند از ما نیست و کسی که به خاطر تعصب بجنگد، از ما نیست.»

تعصب گرایی از جوانب سیاسی، اجتماعی و اخلاقی از دید جامعه شناسان و دین اسلام محکوم است. تعصب مانع رشد اندیشه معرفی می شود. آسیبی که تعصب به فکر آزاد و ذهن آزاد می زند با هیچ آسیب دیگری قابل مقایسه نیست. تعصب دشمن نویسنده منتقد است.

« برخی از افراد می دانند که ممکن است گاهی باورها و اعتقادات شان اشتباه باشد و سعی می کنند آنها را بررسی کنند و با مطالعه و تحقیق، خود را در معرض اطلاعات جدیدی گذاشته و حتی ممکن است در باورهایشان تغییراتی ایجاد کنند، اما برخی دیگر کاملا عکس این افراد عمل می کنند. آنها بر این فرض هستند که تمام اعتقادات شان صحیح است و در برابر اطلاعات و بینش جدید غیرقابل نفوذ هستند. خلاصه این که متعصب هستند. آنها اغلب به باورهایشان بشدت پای بند بوده و انعطاف ناپذیرند و در برابر اعتقادات دیگر، بسیار تدافعی و تحقیرآمیز رفتار می کنند.» ^**

علت روانشناختی ایجاد تعصب

« تحقیقات بسیاری در زمینه این که چرا فردی دچار تعصب می شود، انجام شده است. اما به طور کل فرض بر این است که اضطراب و نگرانی و احساسات منفی موجب می شود فرد تمایلات متعصبانه از خود بروز دهد. البته بنا بر تحقیق روان شناسان مشکل در حافظه کوتاه مدت هم می تواند موجب بروز رفتارهای متعصبانه شود.

تحقیقات نشان داده است اگر افراد نتوانند مفاهیم و عقاید و اطلاعات تازه را در حافظه شان ضبط کرده و در موقع لزوم استفاده کنند، دچار تعصب می شوند. در واقع این افراد نمی توانند عقاید مختلف را در ذهن نگه دارند و به این ترتیب توانایی مقایسه باورهای قبلی و جدید را از دست می دهند.»

در مطلب جاری می توان فهمید « تعصب » در منظر اسلام و روانشناسی امری کاملاً نکوهش شده است و همگان را به دوری از تعصب تشویق کرده اند حال شاید با مطرح شدن یک سوال و پاسخ به آن از دیدگاه یک متخصص کلمه تعصب، بصورت تکمیل تر معرفی شود.

آیا می‌توانیم تعصب هنجار یا معقول هم داشته باشیم؟

بله، آن نوع از تعصب که از نظر عموم به عنوان تعصب هنجار یا مطلوب شناخته می‌شود، در واقع از نظر علم روان‌شناسی در دسته علاقه‌مندی‌های فراوان توأم با واقع‌بینی قرار می‌گیرد که طبعاً جزیی از ساختار سالم انسان به حساب می‌آید ولی باید توجه داشته باشیم که هرجا که در مسیر دفاع از یک ارزش یا عنصر اجتماعی یا فردی دچار آرمانی‌سازی غیرمنطقی و انتقادناپذیری و متهم‌سازی شده‌ایم حتماً در معرض خطر تعصب کورکورانه هستیم. در اینجا باز به مثال قبلی برمی‌گردیم؛یعنی اگر تیم خود را دوست دارید و تشویق می‌کنید و از این کار لذت می‌برید و تفریح خوب و بی‌خطری دارید، در حال انجام یک رفتار سالم هستید ولی اگر ظرفیت شکست تیمتان را به هیچ وجه ندارید یا عصبانی و غمگین می‌شوید و با دیگران درگیری ایجاد می‌کنید و برای توجیه این ناکامی‌ از استدلال‌های غیرمنطقی استفاده می‌کنید و زمین و زمان را متهم می‌سازید حتما دچار نوعی تعصب کورکورانه شده‌اید که به جای آرامش برای شما تنش به همراه دارد. ^***

پی نوشت:

* آثار و عاومل پیدایش تعصب ، علی باقرزاده

** تعصب شخصیتتان را تخریب می کند، جام جم

*** روانشناسی تعصب، محمد جواد علیرضائی